Модунь шаньюй 2200 жилийн тэртээ “Газар нутаг бол улс гэрийн үндэс мөн” хэлсэн үг хэзээ ч ач холбогдолоо алдахгүй билээ. Нутаг дэвсгэр бол хүн төрөлхтөн төдийгүй амьд амьтанд их чухал зүйл юм. Улс, үндэстэний оршин байх хамгийн том шалгуур газар нутаг байдаг бөгөөд оршин буй энэ газар нутаг нь тухайн улс, үндэстний түүхийн хөгжил дэвшил, мандал буурлыг тод томруун илтгэгч гол хүчин зүйл билээ. Тухайлбал, газар тариалангийн ач холбогдлыг сэрүүн бүсийнхэн халуун орны Индианчууд, Аброгениуд, Хүйтэн сэрүүн бүсийн нүүдэлчдээс илүү сайн мэддэг, энэ бүс нутагт түүхэн үйл явдлууд илүү эрчимтэй явагдаж Соёл Иргэншлийг бүтээн байгуулсан болой. “Хүний тавилан хүмүүжлээсээ, Улсын тавилан байршлаасаа” гэдэг зүйр үг байдаг. Тив эх газар, бүс нутаг, улс орон ямар өргөрөг уртраг, ямар орон зай эзэлж, бусад дэвсгэр, далайн тэнгис, уул нуруудаар аль хир алслагдан, хөрш ба зэргэлдээ улс, олон улсын зам харилцаа, хот сууринтай ямар харьцаатай оршихыг илэрхийлсэн газар зүйн ухагдахууныг газар зүйн байрлал гэнэ. Газар зүйн байрлалыг онцлог, үр дагаварыг үндэсэн математикийн, байгалийн, эдийн засгийн гэж хуваана. Тухайн улсын газар зүйн байрлалаар нь дараахь байдлаар авч үздэг байна.
Математикийн газарзүйн байрлал: Энэ нь тухайн улсыг дэлхийн бөмбөрцгийн аль хагаст, газарзүйн ямар өргөрөг, уртрагт оршиж хир зэрэг орон зай эзлэлж байгаагаар тодорхойлно.
Байгалийн газарзүйн байрлал: Энэ нь тухайн улс орон ямар тивийн аль бүс нутаг, уур амьсгалийн ямар бүсэд байгалийн ямар ямар бүслүүр, бүсийг хамран далай тэнгисээс хир зэрэг алслагдаж, эсвэл хүрээлэгдэж байгаагаар тодорхойлогдоно.
Эдийн засгийн газарзүйн байрлал: Энэ нь улс төрийн ямар онцлогтой орнуудтай шууд ба шууд бус хилэлдэг, олон улсын чанартай зам харилцаа, хот суурин, усан боомт, хөдөлмөрийн хувиар хэрхэн татагдах бололцоотой, улс хоорондийн улирлын, түр зуурийн хил орчмын дамжин өнгөрөх боомт хир олонтойгоор тодорхойлогдно. Эдийн засгийн газарзүйн байрлалыг улс төрийн газарзүйн болон зам тээврийн газарзүйн байрлал гэж ангилдаг. Улс төрийн байрлалын хувьд төв байрлал, зах хязгаар байрлал, хөрш байрлал, далай тэнгисийн эргийн байрлал гэж ангилдаг. Тухайлбал, Монгол улс далай тэнгисээс хамгийн их алслагдсан бүс нутаг байхад Хон-Конг болон Сингапур ХХ зууны эхэн үе хүртэл дэлхийн худалдааны хамгийн ач холбогдолтой газар байсан, Панамын суваг 1890-ээд онд ашиглалтанд орсноор Панам улс стратегийн хамгийн ашигтай бүс нутаг болсон.
Монголчууд бусад ард түмний адил нутаг дэвсгэрийнхээ төлөө тэмцсээр ирсэн. 13-р зуунд Их Монгол улс байгуулагдахад өөрийн гэсэн нутаг дэвсгэрийг өмнө нь оршин тогтнож байсан улс орнуудаас уламжлуулан авчээ. Төр улс өөрийн нутаг газартай байх ёстой. Тунгалаг Байгалийн мандлаас Түмэн газрын цагаан хэрэм, Хянганы ногоон нарст даваанаас Мөнх цаст Алтайн чанад Иль тарвагатай хүрэх өргөн уудам нутагт Төв азийн гурван угсааны нүүдэлчид 2000 шахам жил бие биендээ өвлүүлж нутагласан билээ. Их гүрний үед Монголын язгуур нутгийг төвийн, баруун, зүүн түмэн гэсэн 3 том тойрогт хуваагдаж байсан. Төр улс өөрийн гэсэн зохион байгуулалтын бүтэцтэй, түүгээрээ хүн амаа тоолж, цэрэг армиа бий болгодог байсан уламжлал ёсоор Их Монгол улсын засаг захиргааг мянгатын системээр зохион байгуулсан бөгөөд анх 95 мянгатад хуваасан байна. Их Монгол улсын хүчирхэгжилтийн үед төвийн түмэнд 129 мянгат, зүүн жигүүр болох Хараун жүдүн хавийн түмэн нь 62 мянгатад хуваагдаж байсан байна. Эзлэгдсэн газар нутгийг язгуур газар болох Мянганы газраасаа ялгаж Соёрхол газар хэмээн нэрлэж тэндхийн засаг захиргааны бүтцийг нь хэвээр байлгаж байсан. Үүний дараа Их гүрний түүхэн хөгжлийн явцад газар нутаг нь 4 хэсэг болон бутарснаас Мянганы газар нь Юань улсын харъяанд орж Давааны арын муж нэртэйгээр зах хязгаарын нутаг болжээ. Юань улсын мөхлийн дараа Умард Юань улс нэртэйгээр Хятадын түүхэн эх сурвалжид тэмдэглэгдэх болжээ.
14-17-р зууны үед бага хаадын үе эхэлж Монголчуудын засаг захиргааны үндсэн нэгж нь түмэн гэсэн бие даасан улсын шинжтэй хуваарь зонхилох ойлголттой байсан. Төвийн түмэн Алтай Хянганы хоорондох нутагт, Зүүн түмэн нь Хянган орчмыг, Баруун түмэн нь Алтай нуруунаас цааш нутагт байсан. Эдгээр нь засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хамгийн том нэгж юм. Түмэн дотроо бага түмэн, бага түмэн нь мянгат, зуут, аравтад хуваагдаж байсан. Баруун Монголын 4 түмэн 1402 онд Элбэг хааны ёс бус гэрлэлтийн дараа салж нүүснээр Монголын улс төрийн бутралын түүхийг өрнүүлжээ. Бараг 100 жил өрнөсөн дайн тулаанд Монголчууд ихэд туйлдан Түмт мянгатын зохион байгуулалт яваандаа отгийн зохион байгуулалтанд шилжсэн. Нэгдмэл засан захиргааны систем алдагдаж хүчирхэг, нөлөөтэй байдал нь отог, овгоороо тодорхойлогдох болсон.
1500 онд Монголыг нэгтгэн захирч чадсан Батмөнх даян хаан улсаа хөвгүүддээ хуваан өгснөөр Чингис хааны үеээс уламжлагдсан ирсэн засаг захиргааны системд том өөрчлөлт гарсан. “Дөчин түмэн Монгол, Дөрвөн түмэн Ойрад”-ыг нэгтгэсэн Даян хаан 4 түмэн Ойрадыг Түмэн байх эрхийг хасаж улсаа Зүүн, Баруун хоёр гар, 6 түмэн болгон хуваасан юм. Үүнд:
Зүүн 3 түмэн- Ордос, Түмэд, Юншээбуу
Баруун 3 түмэн- Цахар, Урианхай, Халх
Түүний 11 хөвгүүдийн 7 нь Мандухайнх, 4 нь бага хатан Жимсгэнийнх байснаас
· Төрболд эцгээсээ өмнө нас барсан
· Улсболд 1500 онд Ибрайд алагдсан
· Барсболд жонон болсон
· Арсболд Түмэдийн 7 отог
· Очирболд Цахар 8 отог, хишигтэн
· Алчуболд Халхын өвөр 5 отог
· Арболд Цахар, Хуучидын 2 отог
· Гаруудай нас барсан
· Гэрболд Ахан, Найманы отог
· Увсанз Юншээбуу
· Гэрсэнз Халхын 7 отогийг тус тус захиран суусан.
Даян хааны Төрболдын хүү Боди Алаг хаан сууж өөрийн эзэмшил Цахартаа төвлөн сууснаас хаан ширээ, улсын тамга Монголын өмнөд хэсэгт шилжив. Ингэж төрийн төвлөрөл өмнө зүгт шилжснээр Өвөрмонгол, Өвөрлөгч гэдэг түүхэн нэр томъёо энэ үед үүсжээ.
Даян хаан отгон хүү Гэрсэнздээ 13 отог бүхий Халх түмнийг захируулсан. Түүний дараа Гэрсэнз өөрийн 7 хүүдээ 13 отгоо хувааж, Халхын 7 хошууг бий болгосон. Энэ нь дотроо баруун, төвийн, зүүн гар болж, Гэрсэнзийн гутгаар хөвүүн Ноонох үйзэнгийн ач Абтай нь Очирбат тулгар Түшээт хан, Гэрсэнзийн дэд хөвүүн Аминдуралын ач Шолой нь Махасамади гэгээн Сэцэн хан, Гэрсэнзийн ахмад хөвүүн Ашихай дархан нь Эрдэнэбишрэлт Засагт хан цолуудыг Шарын шашны удирдагчдаас авч 3 аймаг болгон тус тус захирчээ. Энэ нь яваандаа нутгийн засаг захиргааны хамгийн том нэгж болох аймгийг үүсгэсэн. Аймаг гэдэг гарал үүсэл нь бүлэг нэг хүмүүсийг хэлж байсан ба сүүлдээ засаг захиргааны нэгж болж өөрчлөгдсөн. 1691 оны Дол нуурын гэрээгээр Халх монгол Манжид дагаар орж Манжууд ноёрхлоо бэхжүүлэхийн тулд Халхын хошуудыг дотор нь жижиглэж 43 болгоод дээрх 3 аймагт захируулсан. Түшээт хан, Сэцэн хан тус бүр 11, Засагт хан 7 хошуу ноогджээ. Хошууны тоо Манжийн хаанд үнэнчээр зүтгэгч эфү нарын тоогоор жил бүр нэмэгдэж байсан байна. 1725 онд Манж улс Ойрадыг эзлэхэд их хувь нэмэр оруулсан эфү Дашдондогт Түшээт хан аймгийн нутгаас 19 хошуу таслан өгч Шашин төрд туслагч Сайн ноён хан аймгийг байгуулсан. Ховдын хязгаар нь тухайн үедээ Ойрад Монголд харьяалагдаж байсан бол Манжид эзлэгдсэний дараа Халх Монголд харьяалагдах болсон. Ингээд ар Монгол 6 аймаг, 3 хязгаар /Ховд, Тагна–Урианхай, Хөвсгөл/, нэг биеэ даасан нэгж болох Дарьгангын хошуунаас бүрдэх болжээ. Манжууд эрх мэдлээ бэхжүүлэх зорилгоор Монголын засаг захиргааг улс, түмэн, отог гэсэн хуваарийг эвдэж аймаг, хошуу, сум баг, баг нь 10 гэрт хуваагдаж байсан. Хошуу нь сум, хамжлага гэж 2 хуваагдаж байсан. Манжийн хааны зарилгаар хошуудын захирагч нарт тодорхой тооны айл өрх өгсөн. Энэ нь хамжлага ард юм. Сумын нэрийг захирч байсан ноёдын нэр, зүг чиглэлээр нэр өгсөн.
Мөн тусгай нутаг дэвсгэргүй нэгж бол Шавь /Их шавийн ардууд/ байв. Манж нар 1639 онд анх үүссэн Халхын шашны тэргүүн Богдын шавь нарыг хэвээр нь үлдээж тэднийг Эрдэнэ Шанзавын яаманд харьяалуулсан. Богдын шавь нь дотроо отогт хуваагдана. Халхад шарын шашин хүчтэй дэлгэрч Хутагтын шавь нарын тоо нь 700 хүрвэл Манжийн хаанаас Хувилсан хутагт хэмээн нэрлэж тамга олгож байсан. Тамгатай 11, тамгагүй 5 хутагт байсан. Шавь нар нь тусгайлсан нутаг дэвсгэргүй ч аймагтай тэнцэх нэгж болон томорч тэднийг Эрдэнэшанзавын яам харъяалдаг байв. 1655 онд Халх монголд 8 хошуу байсан бол 1725 онд 74, 1911 онд 123 хошуу болсон байна. Манж нар эрэгтэйчүүдийг хошууны мэдэлд хувааж Монголын цэргийн насны бүх эрчүүдийг цэрэг болгосон. Цэргийн ухааны үүднээс авч үзвэл хошуу гэдэг нь хошуу ноёны захиргаанд байх цэргийн тактикийн нэгж дивиз цэрэг байлаа. Хошуу нь суманд /суман цэрэг/ хуваагдаж, хэд хэдэн хошуу нийлээд корпус цэрэг болж байсан. Хошуу нь цэргийн байгуулалтын нэгж, нөгөө талаас засаг захиргааны нэгж болж тэр аяараа аль нэг тайж ноёны мэдэлд өгч, түүний өмч байв. Хошуу нь хамжлагын маягтай үе дамжсан удирдлагатай байсан. Аймаг хошуудын хил хязгаар нь уртрагийн дагуу хойноосоо урагш чиглэж байв. Манжийн хааны зарилгаар хошууны засаг ба засаг бус тайж гэж байжээ.
1921 оны Ардын хувьсгал Монголын засаг захиргааны системыг өөрчилсөн. 1923 онд аймгийн нэрийг өөрчлөх тухай засгийн газрын шийдвэр гарч Түшээт хан аймаг–Богд Хан уулын аймаг, Сэцэн хан аймаг–Хан Хэнтий уулын аймаг, Сайн ноён хан аймаг–Цэцэрлэг Мандал уулын аймаг, Засагт хан аймаг–Хан тайшир уулын аймаг гэж нэрлэгджээ. Богдхан уулын аймгийн төвийг нийслэл хүрээнээс шилжүүлж Лүнд төвлөрүүлэх, Хан-Хэнтий аймгийн төвийг Өндөрхаанд, Цэцэрлэг Мандал аймгийн төвийг Цэцэрлэгт, Хан Тайшир аймгийн төвийг улиастайд байлгахаар тогтоожээ. Дээрх 4 аймгаас гадна Ховдын хязгаарт байсан Дөрвөдийн Зоригт хан аймаг, Далай хан аймаг хоёрыг 1921 онд нэгтгэж Улаангом төвтэй Чандмань уулын аймаг болгон өөрчилжээ. 1924 онд улсын анхдугаар хурлаар баталсан үндсэн хуульд Монгол Улс БНМАУ болсныг баталж улсын нийслэлийг Улаанбаатар гэж нэрлэж засаг захиргааны тусгай нэгж болгосон байна. 1930 он болж ирэхэд манай улс 5 аймагт, аймаг нь хошууд /72/, хошуу сум нь 512, сум нь 7900 хорьдод хуваагдаж байсан. Хан-Хэнтий уул, Богдхан уул, Цэцэрлэг Мандал уулын аймгууд нь тус бүртээ 16 хошуу, Хантайшир уулын аймаг нь 10 хошуу, Чандмань уулын аймаг нь 14 хошуунд хуваагдаж байжээ. 1931 оны 11-р сарын 6-нд Улсын бага хурал БНМАУ-ын засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэх тухай хууль гаргасан бөгөөд 13 аймаг байгуулж хошуудыг устгасан нь засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хүрээнд гарсан хамгийн том шинэчлэл алхам байлаа. 1931 онд Архангай, Дорноговь, Завхан, Өвөрхангай, Өмнөговь, Төв, Увс, Ховд, Хөвсгөл, Хэнтий, Дорнод, Алтай, Газар тариалангийн аймгууд байгуулагджээ. 1936 онд Газар тариалан аймгийн нэрийг Сэлэнгэ аймаг болгон өөрчилж, Сэлэнгэ, Архангай, Хөвсгөл, Төв аймгийн зэргэлдээх хэдэн сумаас бүрдэл болгож 1937 онд Булган аймгийг шинээр байгуулжээ. 1935 онд Алтай аймгийг татан буулгаж Завхан аймагт нийлүүлсэн бөгөөд 1940 онд дахин байгуулахдаа аймгийн нэрийг Говь-алтай гэжээ. 1940 онд Ховд, Увс, аймгийн казах, урианхайчууд голлон нутагладаг 20-иод сумыг нийлүүлж Баян-Өлгий аймгийг байгуулсан. 1942 онд 18 аймаг байгуулагдаж, дайны дараа үйлдвэржих бодлого баримталж байсантай холбоотой Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Чойр гэсэн 4 хоттой болсон байна. Өөрөөр хэлбэл 1950-аад оноос хойш Монгол улсад анх удаа хотжилт буюу URBAN хэмээх ойлголт бий болж улсын чанартай хот болсон.
1992 үны шинэ үндсэн хуулиар МУ нь засаг захиргааны хувьд нийслэл, дүүрэг, хорооноос, харин аймаг нь сум багаас бүрдэнэ гэж заажээ. Улмаар нэг нийслэл хот, 21 аймаг, Улаанбаатар, Зүүнхараа, Хөтөл, Хархорин , Бор-Өндөр гэсэн албан ёсны 6 хоттой. 329 сум, 1550 багтай боллоо. Энэ бол МУ-ын засаг захиргааны нэгжийн 3дахь өөрчлөлт байв.
No comments:
Post a Comment
Та сэтгэгдэл үлдээхдээ Name/Url гэсэн хэсгийг сонгож үлдээгээрэй.Танд баярлалаа!!!